Rheoli problemau a achosir gan adar gwyllt - dewisiadau amgen i reoli marwol

Gall rhai rhywogaethau o adar gwyllt yng Nghymru achosi difrod i gnydau amaethyddol a da byw neu bysgodfeydd. Gall eraill beryglu iechyd neu ddiogelwch y cyhoedd neu gael effeithiau niweidiol ar rywogaethau eraill o fywyd gwyllt.

Ymhlith y rhywogaethau hyn mae teulu'r frân, gwyddau, gwylanod, colomennod, drudwy, mulfrain, a hwyaid danheddog.

Rhaid rheoli’r problemau y gall y rhywogaethau hyn eu hachosi mewn ffyrdd sydd:

• yn gyfreithlon
• ddim yn cael effeithiau annerbyniol ar les anifeiliaid
• yn gwarchod diogelwch y cyhoedd
• yn gofalu am yr amgylchedd
• ddim yn peryglu cadwraeth y rhywogaeth dan sylw

Adar gwyllt a'r gyfraith

Mae pob aderyn gwyllt yn cael ei warchod gan y gyfraith, gan gynnwys eu safleoedd bridio a’u mannau gorffwys.

Gall rhai rhywogaethau o adar hela ac adar helwriaeth gael eu lladd yn ystod tymor agored (o fis Medi tan y mis Ionawr neu Chwefror dilynol, yn dibynnu ar y rhywogaeth).

Dim ond os yw wedi’i awdurdodi o dan drwydded a roddwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru y gall unrhyw weithred farwol arall yn erbyn adar gwyllt gael ei gyflawni, gan gynnwys:

• lladd, anafu, neu gymryd adar aeddfed neu gywion
• cymryd neu ddinistrio wyau neu nythod

Mae cymryd camau marwol didrwydded yn erbyn adar gwyllt, wyau neu nythod yn drosedd a all arwain at ddirwy neu ddedfryd o garchar neu'r ddau.

Mae rhai mathau o gamau marwol yn erbyn adar gwyllt wedi'u hawdurdodi gan drwyddedau cyffredinol. Os oes angen i chi gyflawni achos angheuol nad yw wedi'i gynnwys yn un o'r trwyddedau cyffredinol, bydd angen i chi wneud cais i ni am drwydded benodol.

Mae angen i unrhyw un sy’n gwneud cais am drwydded benodol ddangos pa fath o broblem neu niwed y mae’r adar yn ei achosi a’u bod wedi gwneud ymdrechion rhesymol i fynd i’r afael â’r broblem honno gan ddefnyddio dulliau nad ydynt yn farwol.

Atal adar gwyllt

Mae sawl ffordd o atal adar gwyllt nad oes angen trwydded arnoch ar eu cyfer.

Y prif ffyrdd o atal adar gwyllt heb eu niweidio yw:

• technegau dychryn
• gwahardd adar o safle
• gwneud safle'n llai deniadol i adar
• annog adar i ffwrdd o safleoedd sensitif tuag at ardaloedd lle na fyddant yn achosi'r broblem

Bydd effeithiolrwydd gwahanol ddulliau yn amrywio yn ôl:

• y rhywogaeth o adar gwyllt dan sylw
• maint a nodweddion y safle
• maint ac amlder y broblem y gall yr adar fod yn ei hachosi
• ble a pha mor aml y defnyddir y dull atal

Mae adeg y flwyddyn hefyd yn bwysig oherwydd ei bod yn effeithio ar ymddygiad yr adar, a all fod yn chwilota, yn nythu, yn clwydo neu'n mudo. Efallai na fydd yr hyn sy'n gweithio mewn un sefyllfa yn gweithio yn unman arall.

Mae cyfuniad o wahanol ddulliau’n debygol o fod yn fwy effeithiol na defnyddio un dull. Gall adar ddod yn gyfarwydd â rhai mesurau ataliol yn gyflym, yn enwedig technegau dychryn. Mae newid y dulliau a ddefnyddir dros amser a defnyddio gwahanol ddulliau ar y cyd yn debygol o gynyddu effeithiolrwydd mesurau atal marwol.

Mae rhai dulliau atal yn debygol o fod yn fwy effeithiol os oes cynefinoedd amgen addas ar gael i'r adar lle na fyddant yn achosi problemau pellach.

Mae hefyd angen ystyried a yw mesurau atal gwahanol yn briodol i'w defnyddio yn yr ardal dan sylw. Er enghraifft:

• tai, ysgolion neu ysbytai cyfagos
• seilwaith lleol
• sensitifrwydd bywyd gwyllt arall ar y safle i sŵn
• aflonyddwch gweledol
• yr effeithiau posibl ar y gymuned leol
• a allai wneud rhai dulliau yn anaddas neu hyd yn oed yn beryglus neu'n anghyfreithlon.

Mae angen i dirfeddianwyr a rheolwyr benderfynu pa fathau o fesurau sy'n briodol ac yn gyfreithlon mewn unrhyw leoliad. Mae tirfeddianwyr hefyd yn gyfrifol am farnu i ba raddau y mae mesurau nad ydynt yn farwol yn cael eu rhoi ar brawf cyn penderfynu bod angen rheolaeth farwol, y mae'n rhaid iddo naill ai fod o dan drwydded gyffredinol neu drwy wneud cais am drwydded benodol.

Dulliau atal

Gellir grwpio’r gwahanol ddulliau sydd ar gael i atal adar gwyllt yn y categorïau canlynol:

• atal gweledol
• atal clywedol
• gwahardd
• addasu cynefinoedd
• defnyddio cemegau
• bwydo dargyfeiriol

Atal gweledol

Mae atal gweledol yn gweithio trwy achosi'r adar i weld rhywbeth sy'n eu dychryn. Mae'r rhain yn amrywio o offer syml a rhad i ddulliau mwy costus a llafurddwys. Gall ystod eang o bethau fod yn ataliadau gweledol, fel:

• presenoldeb gweledol pobl a/neu gŵn
• modelau neu fwgan brain - a all fod yn llonydd neu'n symud, gan gynnwys modelau mecanyddol neu chwythadwy
• modelau neu ddelwau o brif rywogaethau ysglyfaethwyr yr adar
• cyrff y rhywogaeth adar targed, neu fodelau sy'n edrych fel cyrff
• barcudiaid neu falŵns heliwm
• awyrennau model neu dronau a reolir gan radio
• dyfeisiau disglair fel drychau, adlewyrchyddion neu dâp adlewyrchol
• fflagiau, carpiau, ffrydiau, neu felinau gwynt
• goleuadau sy'n fflachio neu laserau
• jetiau dŵr pwysedd uchel - a allai hefyd fod yn ataliad corfforol
• lliwiau, llifynnau a chymylogrwydd (i atal adar rhag cyrff dŵr)
• hebogyddiaeth - lle mae aderyn ysglyfaethus wedi’i hyfforddi’n cael ei ddefnyddio i ddychryn adar eraill i ffwrdd

Mae’r adar targed yn cynefino â’r rhan fwyaf o fathau o ataliadau gweledol. Fel arfer dim ond am gyfnod byr y maent yn gweithio ac mae angen eu newid yn aml neu eu defnyddio ar y cyd â dulliau eraill.

Yn gyffredinol, credir bod gan ataliadau gweledol sefydlog ystod effeithiol o hyd at tua 200 metr, yn dibynnu ar y rhywogaeth. Gallant fod o ddefnydd cyfyngedig dros ardaloedd gwledig neu drefol mawr. Mae ataliadau sy'n dynwared peryglon posibl i fywyd y mae'r adar yn dod ar eu traws yn naturiol fel arfer yn fwy effeithiol na dyfeisiau mwy artiffisial.

Mae gwneud bwgan brain mor real â phosibl yn debygol o gael mwy o effaith, fel drwy roi dillad gweladwy iawn iddo a’i symud yn rheolaidd.

Mae presenoldeb gweledol pobl, yn enwedig os oes cŵn gyda nhw, yn cael ei ystyried yn gyffredinol fel un o'r ataliadau gweledol mwyaf effeithiol.

Atal clywedol

Mae atal clywedol yn gweithio trwy greu synau sy'n frawychus neu'n annymunol i'r adar. Mae ataliadau clywedol yn amrywio yn eu lefel o soffistigedigrwydd a chost.

Mae dulliau atal clywedol yn cynnwys:

• canonau nwy
• tân gwyllt, a all hefyd achosi rhywfaint o aflonyddwch gweledol
• saethu i ddychryn gan ddefnyddio drylliau gyda bwledi gwag
• bioacwsteg, sy'n cynnwys dynwared y synau a wneir gan ysglyfaethwyr neu ddynwared galwad trallod/larwm y rhywogaeth darged o adar
• gwrthrychau syml eraill sy'n cynhyrchu sain fel melinau gwynt neu dapiau sy'n 'mwmial' yn y gwynt

Gall y dulliau hyn fod yn effeithiol yn y tymor byr ond yn gyffredinol mae adar yn dueddol o gynefino â nhw’n gyflym ac efallai mai dim ond budd tymor byr fydd iddynt. Gall symud y dyfeisiau cynhyrchu sain ymestyn eu cyfnod o effeithiolrwydd. Fel gyda phob dull, gall eu defnyddio ar y cyd â mesurau eraill helpu.

Nid yw ataliadau clywedol yn addas lle mae creu sŵn ychwanegol sylweddol yn artiffisial yn peryglu aflonyddwch i fywyd gwyllt arall neu niwsans i bobl, er enghraifft ni ddylai canonau nwy, eitemau pyrotechnegol a saethu drylliau gael eu defnyddio yn gyffredinol fel ataliadau ger ardaloedd preswyl.

Ni ddylid chwaith defnyddio atalyddion clywedol mewn neu gerllaw unrhyw Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig lle gallai lefelau sŵn artiffisial uwch achosi aflonyddwch sylweddol i rywogaethau sensitif.

Technegau gwahardd

Mae technegau gwahardd yn gweithio drwy atal adar rhag cael mynediad i'r safle dan sylw. Maent yn cadw adar i ffwrdd o ffynonellau bwyd posibl neu safleoedd y gallent ddymuno eu defnyddio ar gyfer nythu, gorffwys neu glwydo. Mae dulliau gwahardd yn cynnwys gosod rhwydi neu raffau crog, tapiau neu wifrau.

Gall technegau gwahardd fod ymhlith yr ataliadau mwyaf effeithiol, yn enwedig os yw'n bosibl amgáu safle'n gyfan gwbl. Fodd bynnag, gall gosod rhwydi, rhaffau neu wifrau fod yn ddrud ac yn anodd. Gallant fod yn anymarferol ar safleoedd mawr, fel caeau amaethyddol neu gyrff dŵr mawr.

Gallant hefyd fod yn broblematig os bydd eithrio'r rhywogaeth darged o adar gwyllt yn ei gwneud yn anoddach i bobl gael mynediad i'r safle. Mae pryderon lles anifeiliaid posibl hefyd ynghylch y risg y bydd anifeiliaid neu adar yn mynd yn sownd. Mae angen gosod yn gywir, defnyddio'r mesurydd rhwydi cywir ac archwilio a chynnal a chadw rheolaidd.

Un o’r dulliau gwahardd y gellir ei ddefnyddio at ddibenion cadwraeth adar yw defnyddio amgaeadau neu gewyll nythod. Rhoddir y rhain dros nyth sy'n cynnwys wyau neu gywion rhywogaeth sy'n agored i niwed, yn enwedig rhywogaethau sy'n nythu ar y ddaear. Mae'r broses o ddod o hyd i nythod yn cymryd llawer o amser ac yn gofyn am sgiliau arbenigol. Bydd angen trwydded benodol arnoch i darfu ar yr adar wrth neu ger nyth unrhyw rywogaethau a restrir yn Atodlen 1 i Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Mae angen rhoi ystyriaeth ofalus hefyd i'r risg o adael nythod neu newid yn ymddygiad bridio'r rhywogaeth.

Addasu Cynefin

Mae’n bosibl y bydd modd newid y cynefin sydd ar gael i adar yn neu o gwmpas y safle lle maent yn achosi’r broblem, i’w wneud yn llai deniadol iddynt. Mae unrhyw ffurf ar addasu cynefin yn debygol o fod yn fwy effeithiol os oes cynefinoedd eraill mewn mannau eraill ar gael i'r adar.

Cael gwared ar ffynonellau bwyd posibl ar gyfer adar gwyllt

Mewn ardaloedd trefol gall hyn gynnwys cael gwared ar neu leihau faint o wastraff bwyd, pecynnau bwyd a sbwriel arall sy'n cael ei adael yn yr awyr agored. Gellir hefyd annog y cyhoedd i beidio â bwydo adar.

Mewn lleoliadau gwledig mae camau y gall ffermwyr da byw eu cymryd fel wyna, bwrw lloi neu eni moch dan do i leihau’r risg o ymosodiadau gan frain ar dda byw newydd-anedig neu ifanc.

Lleihau argaeledd safleoedd clwydo, bridio neu glwydo ar adeiladau

Gellir gwneud hyn trwy osod coiliau gwifren, pigau, neu rwystrau eraill ar doeon a silffoedd a fyddai fel arall yn ddeniadol. Os defnyddir pigau, dylent fod yn ddi-fin, fel nad ydynt yn achosi anaf i adar. Gall achosi anaf i adar fod yn drosedd o dan  Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Gallai ymgorffori nodweddion sy'n atal adar yn nyluniad adeiladau fod yn ddull mwy hirdymor.

Coedlannu neu docio coed i'w gwneud yn llai deniadol i adar sy'n clwydo

Er mwyn atal drudwennod mewn lleoliadau trefol, gellir tocio coed i'w gwneud yn llai deniadol i adar sy'n clwydo. Efallai y bydd hefyd yn bosibl cael gwared ar glwydi a ddefnyddir gan frain neu adar ysglyfaethus yn agos at safleoedd nythu adar sensitif.

Mae'r dull hwn yn dibynnu ar y rhywogaeth dan sylw a natur a maint y broblem. Efallai na fydd yn briodol os oes gan y coed werth amgylcheddol, neu gallai fod yn aneffeithiol os oes safleoedd clwydo eraill gerllaw.

Defnyddio cemegau

Defnyddir ymlidyddion â blas cemegol i atal adar mewn amaethyddiaeth a choedwigaeth, yn ogystal ag rhag clwydo ar adeiladau. Yn gyffredinol, mae eu heffeithiolrwydd yn gyfyngedig gan nad yw'r cemegau'n para'n hir ar arwynebau sydd wedi'u trin a gallant gael eu golchi i ffwrdd gan law.

Gall defnyddio ymlidyddion cemegol fod yn gostus, yn enwedig os caiff ei ddefnyddio dros ardaloedd mawr ac oherwydd yr angen i’w ddefnyddio’n rheolaidd.

Mae’n anghyfreithlon yn y DU i ddefnyddio cemegau rheoli ffrwythlondeb i reoli adar gwyllt.

Bwydo dargyfeiriol

Mae bwydo dargyfeiriol wedi’i gynllunio i dynnu sylw’r adar neu eu dargyfeirio rhag chwilota ar y safle lle maen nhw’n achosi’r broblem, er enghraifft gall ardal gyfagos o gnwd aberthol neu gnwd i dynnu sylw, fel cêl, annog yr adar targed i ffwrdd o gnydau amaethyddol gwerthfawr.

Defnyddir bwydo dargyfeiriol hefyd ar gyfer cadwraeth, i leihau effaith ysglyfaethu gan adar ysglyfaethus ar rywogaethau adar eraill sy'n agored i niwed.

Mae angen defnyddio'r dulliau hyn gyda gofal a dealltwriaeth sylweddol o ymddygiad bwydo poblogaeth y rhywogaeth darged a'i hymateb tebygol i'r mesurau a ddefnyddiwyd.

Mae'n bwysig nad yw bwydo dargyfeiriol yn cael yr effaith anfwriadol o gynyddu faint o fwyd sydd ar gael i'r rhywogaeth darged. Gallai hyn annog mwy o adar i ddod i mewn i ardal yn hytrach na'u hatal.

Dulliau atal addas

Mae addasrwydd gwahanol ddulliau nad ydynt yn farwol yn dibynnu ar y rhywogaeth o adar gwyllt dan sylw a'r rheswm dros fod angen eu hatal.

Dyma rai awgrymiadau:

Cadwraeth

Gwarchod adar gwyllt

• Gwahardd (cewyll nythu)
• Addasu cynefinoedd (cadw a gwella anghenion ecolegol ar gyfer rhywogaethau ysglyfaethus, darparu safleoedd chwilio am fwyd eraill i ysglyfaethwyr)
• Rhywogaethau targed - brân dyddyn, pioden, cigfran, gwylan gefnddu fwyaf

Gwarchod ffawna

• Clywedol (eitemau pyrotechnegol, bwledi gwag, galwadau trallod neu ysglyfaethwyr)
• Gweledol (technegau priodol mewn safleoedd pysgodfeydd)
• Addasu cynefinoedd (darparu safleoedd bwydo amgen)
• Rhywogaethau targed - mulfran, hwyaden ddanheddog

Gwarchod fflora

• Clywedol (atalyddion clywedol rheolaidd, bwledi gwag, eitemau pyrotechnegol, galwadau trallod neu ysglyfaethwyr, bwgan brain, presenoldeb dynol)
• Gweledol (laserau, drychau, tapiau, dronau, hebogyddiaeth)
• Bwydo dargyfeiriol (cnydau aberthol)
• Gwahardd (rhwydo, gorchuddion)
• Addasu cynefinoedd
• Rhywogaethau targed - gŵydd Canada, rhywogaethau o wylanod

Iechyd a diogelwch y cyhoedd

Atal lledaeniad clefyd

• Addasu cynefinoedd (cyfyngu ar argaeledd bwyd mewn mannau cyhoeddus)
• Gwahardd (diogelu adeiladau rhag adar)
• Lleihau’r risg o lithro, baglu a chwympo (ysgarthion yn cronni) i‘r golomen wyllt, gŵydd Canada, drudwy, gwylan y penwaig, gwylan gefnddu leiaf
• Gweledol (tapiau, drychau, modelau o ysglyfaethwr, laserau)
• Addasu cynefinoedd (cyfyngu ar argaeledd bwyd mewn mannau cyhoeddus)
• Gwahardd (diogelu adeiladau rhag adar, yn enwedig silffoedd a thoeau)
• Rhywogaethau targed - colomen wyllt, gwylan y penwaig, gwylan gefnddu leiaf, drudwy

Atal peryglon a achosir gan nythu (gan gynnwys rhwystrau i ddraeniau a landeri, systemau gwresogi/awyru)

• Gweledol (tapiau, drychau, modelau o ysglyfaethwyr)
• Addasu / gwahardd cynefinoedd (diogelu adeiladau a strwythurau rhag adar, yn enwedig silffoedd a thoeau)
• Rhywogaethau targed - colomen wyllt, gwylan y penwaig, gwylan gefnddu leiaf

Diogelwch / Arall    

• Addasu cynefinoedd (cyfyngu ar argaeledd bwyd mewn mannau cyhoeddus)
• Gwahardd (diogelu adeiladau rhag adar, yn enwedig silffoedd a thoeau)
• Rhywogaethau targed - colomen wyllt, gwylan y penwaig, gwylan gefnddu leiaf

Atal difrod

Pysgodfeydd

• Clywedol (eitemau pyrotechnegol, bwledi gwag, galwadau trallod neu ysglyfaethwyr)
• Gweledol (aflonyddwch dynol/cŵn, bwgan brain, dronau, laserau, jetiau dŵr pwysedd uchel)
• Gwahardd (llociau amgáu, rhaffau, a gwifrau)
• Rheoli pysgodfeydd (amseru stoc, amlder, a lleoliad y stocio)
• Addasu cynefinoedd (darparu safleoedd bwydo eraill, cael gwared ar fannau clwydo a gorffwys)
• Rhywogaethau targed - mulfran, hwyaden ddanheddog

Da byw / Lledaenu clefyd anifeiliaid

• Addasu cynefinoedd (diogelu adeiladau, danfon da byw a storio bwyd, cafnau bwydo da byw â gorchudd)
• Rhywogaethau targed - colomen wyllt, drudwy, jac-y-do, brân dyddyn, piod

Da byw / Ysglyfaethu / difrod

• Addasu cynefinoedd (Geni moch/wyna/bwrw lloi dan do, arferion heidio/bugeilio i gynyddu presenoldeb dynol)
• Rhywogaethau targed - brân dyddyn, cigfran, pioden

Bwydydd ar gyfer da byw

• Addasu / gwahardd cynefinoedd (Diogelu adeiladau a storio bwyd da byw, cafnau bwydo da byw â gorchudd uchaf)
• Rhywogaethau targed - colomen wyllt, colomen y coed, drudwy, jac-y-do, brân dyddyn

Cnydau

• Atalyddion clywedol/gweledol rheolaidd (bwledi gwag), eitemau pyrotechnegol, galwadau trallod neu ysglyfaethwyr, bwgan brain a phresenoldeb dynol, laserau, drychau, tapiau, dronau, hebogyddiaeth
• Bwydo dargyfeiriol (cnydau aberthol)
• Gwahardd (rhwydo, gorchuddion)
• Addasu cynefinoedd (plannu cnydau sy’n agored i niwed i ffwrdd o goetir neu’n agos at drigfannau dynol)
• Rhywogaethau targed - colomen y coed, colomen wyllt, ydfran, jac-y-do, pioden, gŵydd Canada

Ffrwythau

• Ataliadau clywedol/gweledol sy’n cael eu hailadrodd yn rheolaidd (bwledi gwag), galwadau trallod neu ysglyfaethwyr, bwgan brain a phresenoldeb dynol, laserau, drychau, tapiau, dronau, hebogyddiaeth)
• Bwydo dargyfeiriol (cnydau aberthol)
• Gwahardd (rhwydo, gorchuddion)
• Addasu cynefinoedd (plannu cnydau sy’n agored i niwed i ffwrdd o goetir neu’n agos at drigfannau dynol)
• Rhywogaethau targed - colomen y coed, colomen wyllt

Ffynonellau eraill o wybodaeth

Adolygiad o effeithiolrwydd amrywiaeth o ddulliau anfarwol i atal adar gwyllt

Arweiniad ar fesurau i reoli gwrthdaro gydag adar gwyllt

Arweiniad ar reoli problemau a achosir gan wylanod